Pojęcie kierującego pojazdem w obowiązkowym ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego

Zgodnie z art. 34 ust. 1 ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz. U. Nr 124, poz. 1152 z późn. zm.) z ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych przysługuje odszkodowanie, jeżeli posiadacz lub kierujący pojazdem mechanicznym są obowiązani do odszkodowania za wyrządzoną w związku z ruchem tego pojazdu szkodę, której następstwem jest śmierć, uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia bądź też utrata, zniszczenie lub uszkodzenie mienia. Przepis ten określa zakres ochrony ubezpieczeniowej wynikającej w umowy obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, wskazując między innymi, że zakład ubezpieczeń ponosi odpowiedzialność nie tylko w przypadku wyrządzenia szkody przez posiadacza pojazdu, ale także przez każdą inną osobę kierującą pojazdem. Wskazany przepis, jak również pozostałe normy zawarte w przywołanej ustawie nie definiują pojęcia kierującego pojazdem.

Na tym tle rodziły się wątpliwości interpretacyjne, dotyczące ustalenia kogo można uznać za kierującego pojazdem. Powstawały one w szczególności w sytuacji, gdy do wypadku komunikacyjnego dochodziło w sytuacji, gdy pasażer pojazdu swoim zachowaniem polegającym w szczególności na szarpnięciu kierownicą, czy też zaciągnięciem hamulca ręcznego, bądź też na wykonywaniu innych czynności przypisanych osobie, która prowadzi pojazd.

Pojawiało się w takich sprawach pytanie, czy pasażer, który zakłóca w podobny sposób  tok jazdy, może być uznany za kierującego pojazdem mechanicznym, zgodnie z cytowanym art. 34 ust. 1 ww. ustawy. Te wątpliwości potęgowało brzmienie art. 35 ustawy, w myśl którego ubezpieczeniem odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych jest objęta odpowiedzialność cywilna każdej osoby, która kierując pojazdem mechanicznym w okresie trwania odpowiedzialności ubezpieczeniowej, wyrządziła szkodę w związku z ruchem tego pojazdu.

Kwestię tę rozstrzygnął Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 sierpnia 2008 r., sygn. akt I CSK 56/08 niepubl., w którym orzekł, że siedzący na przednim siedzeniu pasażer, który przez szarpnięcie kierownicą zmienia kierunek jazdy pojazdu mechanicznego, nie jest kierującym tym pojazdem, a za spowodowaną przez niego szkodę nie przysługuje odszkodowanie z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych.

W sprawie, którą rozstrzygał Sąd Najwyższy przyczyną wypadku komunikacyjnego było gwałtowne pociągnięcie za kierownicę przez siedzącego obok kierowcy pasażera. Uznano też, że kierowca pojazdu nie ponosił winy za spowodowanie tego wypadku, a zatem nie ponosił również odpowiedzialności cywilnej za szkodę wyrządzoną ruchem pojazdu innym osobom, wobec czego wyłączona została odpowiedzialność ubezpieczyciela, który z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej odpowiada wyłącznie w granicach odpowiedzialności sprawcy szkody. Co w wyroku z dnia 14 marca 2003 r., V CKN 1733/00, niepubl. Potwierdził Sąd Najwyższy uznając, że powstanie odpowiedzialności cywilnej posiadacza lub kierowcy pojazdu za szkodę wyrządzoną ruchem pojazdu innym podmiotom pociąga za sobą również obowiązek wypłaty przez zakład ubezpieczeń świadczeń z tytułu ubezpieczenia OC w granicach odpowiedzialności posiadacza lub kierowcy pojazdu mechanicznego. Odesłanie ustawy do obowiązującego prawa stanowi odwołanie się do przepisów Kodeksu cywilnego regulujących odpowiedzialność cywilną tych osób (art. 435 k.c. do art. 437 k.c.). One też rozstrzygają, kiedy przy ubezpieczeniu OC posiadaczy pojazdów mechanicznych zachodzi wypadek ubezpieczeniowy.

Idąc dalej analizując sprawę Sąd ustalił także, iż pasażer, który pociągnął za kierownicę nie był osobą trzecią, za którą posiadacz pojazdu ponosi odpowiedzialność (art. 436 § 1 k.c.).

Wykluczono ponadto, że pasażer mógłby zostać uznany  za posiadacza pojazdu, gdyż nie władał nim w żaden sposób ani jako posiadacz samoistny, ani jako zależny, ani nawet jako dzierżyciel. O odpowiedzialności ubezpieczyciela, wywodzonej z treści przytoczonych w skardze przepisów art. 34 ust. 1 i art. 35 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze ubezpieczycieli Komunikacyjnych, można by zatem mówić tylko wtedy, gdyby uznać go za osobę, która w chwili wypadku kierowała pojazdem.

Dostrzegając brak zdefiniowania w ustawie o ubezpieczeniach obowiązkowych pojęcia „kierujący pojazdem" Sąd Najwyższy uznał, że pojęcie to zostało użyte w ustawie dla przeciwstawienia takiej osoby posiadaczowi pojazdu, odpowiedzialność bowiem z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej powstaje nie tylko wtedy, gdy szkodę wyrządził posiadacz, ale także inna osoba, która faktycznie kierowała samochodem, nawet taka, która nie została przez niego upoważniona. Warunkiem jednak powstania ochrony ubezpieczeniowej jest to, aby taka osoba kierowała pojazdem.

W celu rozstrzygnięcia spornej kwestii Sąd Najwyższy sięgnął następnie do ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. - Prawo o ruchu drogowym (Dz. U. z 2005 r. Nr 108, poz. 908 z późn. zm.). W art. 2 pkt 20 tej ustawy pojęcie „kierującego" zdefiniowano jako osobę, która kieruje pojazdem lub zespołem pojazdów, a także osobę, która prowadzi kolumnę pieszych, jedzie wierzchem albo pędzi zwierzęta pojedynczo lub w stadzie. Z kolei zgodnie z art. 2 pkt 17 ustawy  Prawo o ruchu drogowym kierujący jest uczestnikiem ruchu, podobnie jak pieszy, a także inne osoby przebywające w pojeździe lub na pojeździe znajdującym się na drodze. W rozumieniu zatem ustawy Prawo o ruchu drogowym kierującym była osoba, która siedziała za kierownicą, a zarówno ona, jak i pozostałe osoby znajdujące się w pojeździe były uczestnikami ruchu. Zgodnie z ww. ustawą „kierujący" jest pojęciem węższym niż „uczestnik ruchu".

Sad Najwyższy uznał, z czym nie sposób się nie zgodzić, iż za „kierującego" pojazdem należy uznać osobę, która prowadzi pojazd, kieruje nim, decyduje o jego ruchu, zatrzymaniu, prędkości i kierunku jazdy, zachowuje nad pojazdem kontrolę. Taką osobą nie jest siedzący obok pasażer, nawet jeżeli porusza kierownicą, niezależnie od tego, czy taka czynność stanowi pomoc czy przeszkadza w zachowaniu kontroli nad pojazdem, i w ten sposób zmienia kierunek jazdy. Siedzący obok kierującego pasażer nie może kontrolować ruchu pojazdu, gdyż nie ma dostępu do pedałów hamulca ani przyspieszenia, oraz nie ma pełnej widoczności.

Sąd Najwyższy zastrzegł jednocześnie, że za wyjątkową w tym zakresie należy uznać pozycję instruktora nauki jazdy, który - chociaż zajmuje miejsce pasażera - sprawuje pełną kontrolę nad ruchem pojazdu ze względu na konieczne zmiany konstrukcyjne, jak np. dodatkowy pedał sprzęgła i hamulca, dodatkowe lusterko wsteczne.

Siedzący na przednim siedzeniu pasażer, który przez szarpnięcie kierownicą zmienia kierunek jazdy pojazdu mechanicznego, nie może być uznany za kierującego tym pojazdem, a za spowodowaną przez niego szkodę nie przysługuje odszkodowanie z ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych (art. 34 ust. 1 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych). Pasażer taki nie jest również „każdą osobą, która kierując pojazdem mechanicznym" wyrządziła szkodę w związku z ruchem tego pojazdu, a szkoda wyrządzona przez niego nie jest objęta ubezpieczeniem, o jakim mowa w art. 35 ustawy.

Przepisy ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, UFG i PBUK zapewniają poszkodowanym szeroki zakres ochrony ubezpieczeniowej, w szczególności przez obowiązkowy charakter ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych, możliwość bezpośredniego dochodzenia roszczenia od zakładu ubezpieczeń, a także przez objęcie ubezpieczeniem szkód wyrządzonych przez każdą osobę kierującą pojazdem, bez wskazywania na źródło uprawnienia do dysponowania nim. Za osobę kierującą nie może być jednak uznany pasażer, który przez wykonywanie pewnych czynności próbuje wpływać na ruch pojazdu.

Anna Dąbrowska, Biuro Rzecznika Ubezpieczonych

• Ciekawy artykuł, ale nie zgadzam się...
  2009-11-24 22:56 wtorek ~Anka | [+] odpowiedz
  Moim zdaniem kierowca jest odpowiedzialny za taką sytuację - jest to po prostu utrata panowania nad kierownicą. W sytuacji kiedy "traci panowanie nad kierownicą" w wyniku śliskiej nawierzchn... czytaj dalej »